Nasza Loteria NaM - pasek na kartach artykułów

„Potop” Henryka Sienkiewicza. Opracowanie lektury i najważniejsze informacje o utworze. Powtórz przed maturą

Barbara Wesoła
Barbara Wesoła
Druga część trylogii Henryka Sienkiewicza to lektura, którą obowiązkowo muszą znać maturzyści
Druga część trylogii Henryka Sienkiewicza to lektura, którą obowiązkowo muszą znać maturzyści Red. Polska Press/Canva
„Potop” Henryka Sienkiewicza jest lekturą obowiązkową na maturze z języka polskiego w roku 2023. To jedna z 25 lektur z gwiazdką. Zawiera dużo opisów, wątków o charakterze historycznym i stanowi część trylogii napisanej przez Henryka Sienkiewicza ku pokrzepieniu serc Polaków. Jest to dokładnie druga część tej trylogii, zaraz po „Ogniem i mieczem” i przed „Panem Wołodyjowskim”. Wszystkie dzieła zostały zekranizowane, jednak film rzadko w pełni oddaje fakty i szczegóły opisywane przez autora w powieści. Dlatego lepiej znać lekturę, a najważniejsze informacje można powtórzyć dzięki opracowaniu. Powtórz z nami problematykę utworu, sylwetki bohaterów i najważniejsze cytaty, które mogą się przydać na maturze z języka polskiego.

Spis treści

Podstawowe informacje o lekturze

  • Czas i miejsce akcji: akcja rozgrywa się na terenie Polski i Litwy w czasie wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją w latach 1655-1657.
  • Problematyka: opowiada o najeździe szwedzkim, tak zwanym „Potopie szwedzkim” na Rzeczpospolitą i ukazuje ostateczne zwycięstwo Polaków. W powieści śledzimy również perypetie miłosne Andrzeja Kmicica i Oleńki.
  • Gatunek: powieść historyczna z elementami przygody, romansu i legendy.
  • Geneza: powieść napisana przez Henryka Sienkiewicza ku pokrzepieniu serc rodaków, mająca na celu retrospekcję wydarzeń historycznych.
  • Epoka literacka: pozytywizm.

Co oznacza tytuł powieści?

Tytułowy „Potop” odnosi się do wojny polsko-szwedzkiej. Najazd Szwedów na Polskę porównywany jest do zalewu kraju wodą (potop szwedzki). „Potop” jest najbardziej obszerną objętościowo częścią trylogii sienkiewiczowskiej. Akcja całej trylogii jest osadzona w XVII-wiecznej Rzeczpospolitej i dotyczy prowadzonych wtedy wojen.

„Potop”. Krótkie sylwetki najważniejszych bohaterów

Andrzej Kmicic – młody, przystojny, wesoły szlachcic o usposobieniu zawadiaki. Na pierwszym miejscu był żołnierzem, ale nie stronił od flirtów i romantycznych uniesień (przykłady: opis kuligu, miłość do Oleńki).

Andrzej Kmicic przechodzi w „Potopie” przemianę wewnętrzną. Jego postać zmienia się ze szlacheckiego rozbójnika, dumnego i lekkomyślnego młodzieńca skłonnego do bójek i załatwiania wszystkiego szablą, w honorowego patriotę. Jest gotowy poświęcić swoje życie dla ojczyzny. Zmieniają się jego wartości.

Doprowadzają do tego m.in.intrygi Janusza Radziwiłła, które stawiają Kmicica w złym świetle przed rodakami. Zostaje uznany za zdrajcę i zamierza swoje imię oczyścić z nieprawdziwych zarzutów, co czyni przez niemal całą historię.

Naraża się w obronie króla, a także nawraca się (spowiedź u księdza Kordeckiego, obrona Jasnej Góry). Religia zaczyna odgrywać w jego życiu znaczną rolę, tak jak dla autora powieści Henryka Sienkiewicza, religijność staje się cechą polskości i patriotyzmu.

Ze Szwedami walczy pod fałszywym nazwiskiem „Babinicz”. Bierze udział w walkach wszędzie tam, gdzie sytuacja wydaje się być najbardziej niebezpieczna lub beznadziejna. Na pierwszym miejscu stawia patriotyzm i swój honor, ale przed oczami zawsze ma ukochaną Oleńkę.

Z czasem Kmicic temperuje swój awanturniczy styl bycia. Potrafi przyznać się do błędu (przykładowo docenić kunszt Wołodyjowskiego, z którym staje do walki) i zostaje oczyszczony z zarzutu o zdradę.

Aleksandra Billewiczówna (Oleńka) – wnuczka Herakliusza Billewicza. Postępuje w życiu zgodnie z życzeniem dziadka. Według testamentu ma zostać żoną Andrzeja Kmicica lub pójść do klasztoru. Ceni u mężczyzn rycerskość, męstwo, odwagę, brak strachu przed śmiercią. Oleńka jest też bardzo religijna, natomiast w pewnym momencie zawód miłosny sprawia, że podejmuje decyzję o pójściu do klasztoru (nie dochodzi do tego). Przeżywa rzekomą zdradę Kmicica.

Posiada analityczny umysł i postępuje zawsze zgodnie z tym co uważa za słuszne, jest bezkompromisowa i odważna. Ostatecznie odwzajemnia miłość Andrzeja Kmicica i podziwia jego czyny.

Herakliusz Billewicz – pułkownik, patriarcha rodu Billewiczów. Cieszył się szacunkiem szlachty laudańskiej, która służyła jego chorągwi. Był obrońcą ojczyzny. Umarł w 1654 roku i pozostawił testament, w którym rozporządził swoim majątkiem i losami wnuczki Aleksandry, czyli Oleńki.

Tomasz Billewicz – posiada cechy swoich przodków takie jak męstwo i oddanie ojczyźnie. Jednak, w porównaniu z Oleńką, nie ma siły charakteru i wielokrotnie daje się przekonać do racji, które później (najczęściej po wypowiedziach Oleńki) uznaje za błędne. Na przykład zgadza się na małżeństwo Oleńki i księcia Bogusława zwiedziony wizją połączenia swojego rodu z rodem Radziwiłłów.

Anusia Krasińska – urodziwa panna, która była narzeczoną Podbipiętą, który zmarł w pierwszej części trylogii Sienkiewicza (pod tytułem „Ogniem i mieczem”). Odziedziczyła po nim majątek. Posiadała niezwykły dar rozkochiwania w sobie wszystkich mężczyzn, ale przynosi jej to więcej szkody niż pożytku (próba porwania). Zaprzyjaźnia się z Oleńką i zostaje narzeczoną Pana Wołodyjowskiego.

Jan Onufry Zagłoba – tęgi szlachcic z bielmem na oku i blizną na czole. Wyjątkowy samochwał i kpiący z innych szermierz słowa. W rzeczywistości trochę tchórzliwy jako rycerz, lepiej władający mową niż szablą. Patriota, ale też pieniacz lubiący intrygi. Za najgroźniejszą broń uważał swój umysł.

Janusz Radziwił – postać historyczna, wojewoda Wileński i Wielki Hetman Litewski. Doskonały wojownik i wódz, ale też pyszny, bardzo pewny siebie, a przy tym intrygant. Podpisał ugodę ze Szwedami w nadziei, że w ten sposób zapewni sobie władzę oraz koronę. Umiera opuszczony przez brata Bogusława Radziwiła i skłócony z Michałem Radziwiłłem.

Bogusław Radziwił – kolejna postać historyczna, książę Rzeszy Niemieckiej, stryjeczny brat Janusza Radziwiłła. W jego słowniku wartości nie istnieje pojęcie „patriotyzm” lub „honor”. Wyznaje Kmicicowi, że „Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna, za które ciągną Szwedzi, Chmielnicki, Hiperborejczykowie, Tatarzy, elektor i kto żyw naokoło”.

Próbuję uwieść o Oleńkę, co mu się ostatecznie nie udaje. Zostaje pokonany przez Kmicica, ale dzięki ochronie Michała Radziwiła, Andrzej Kmicic go nie zabija.

Jerzy Michał Wołodyjowski – zwany „małym rycerzem”, ze względu na niski wzrost. Był jednak mistrzem szabli i znakomitym żołnierzem. Wiecznie zakochany, ale też często zmieniający obiekty swoich uczuć. W słynnym pojedynku z Kmicicem wygrywa, a potem szlachetnie wyciąga do niego dłoń. Ostateczni oboje zostają przyjaciółmi.

Wołodyjowski wypowiada posłuszeństwo Radziwiłłom, po tym, jak Janusz Radziwiłł podpisał ugodę ze Szwedami. Zawsze walczy w obronie ojczyzny. Jest tytułowym bohaterem ostatniej części trylogii „Pan Wołodyjowski”.

Stanisław Skrzetuski – rotmistrz Kaliski, stryjeczny brat Jana Radziwiłła. Sprzeciwił się umowie ze Szwedami zawartej w Wielkopolsce. Walczył wraz z Zagłobą i swoim stryjecznym bratem Stanisławem Skrzetuskim za Polskę. Przyjaźnił się z Wołodyjowskim.

Jan II Kazimierz – król Polski, który upokorzony zdradą własnego narodu musiał uciekać na Śląsk. Był pobożnym i oddanym ojczyźnie władcą, charyzmatycznym, wracającym do kraju w triumfie, kochany i szanowany przywódca.

Fikcyjni i historyczni bohaterowie „Potopu”

Bohaterowie powieści są bardzo charakterystyczni i chociaż historia Polski jest tutaj najważniejsza to losy postaci i ich postępowanie, a także przemiany obrazują to, co dzieje się w społeczeństwie. Ponadto wszystkie najważniejsze postacie są ze sobą połączone w jakiś sposób, albo jest to miłość, albo nienawiść, niesnaski, intrygi, wspólne historie rodzinne, lub z pola walki, a także przyjaźń.

Jak przedstawiani są Szwedzi? Jako bardzo dobrze zorganizowane wojsko, świetnie wykonujące rozkazy, doskonale uzbrojone i bogatsze niż armia Polski. Są to jednak, w oczach Polaków, heretycy, nieszanujący miejsc kultu, niszczący kościoły. Szwedzi zostali przedstawieni jako niehonorowi, aby pokrzepić serca czytelników i jasno nakreślić granice między dobrym a złym bohaterem zbiorowym w powieści.

W książce spotykamy bohaterów fikcyjnych: Andrzej Kmicic, Aleksandra Billewiczówna, Jerzy Michał Wołodyjowski, Jan Onufry Zagłoba, Anusia Borzobohata-Krasieńska, Stary Kiemlicz, Kosma Kiemlicz (syn starego Kiemlicza), Damian Kiemlicz (syn starego Kiemlicza), Roch Kowalski, pułkownik Kuklinowski, wachmistrz Soroka, Jan Sakowicz, starosta oszmiański, Jan Skrzetuski, Stanisław Skrzetuski, panna Franciszka Kulwiecówna, miecznik rosieński Tomasz Billewicz, Jaromir Kokosiński, Ranicki herbu Suche Komnaty, Rekuć-Leliwa herbu Leliwa, Uhlik, Kulwiec-Hippocentaurus, Zend, Harasimowicz, Hassling-Ketling of Elgin, Rzędzian.

A także postacie historyczne: Janusz Radziwiłł, Bogusław Radziwiłł, Jan Kazimierz, księżna Gryzelda Wiśniowiecka, Karol X Gustaw, Augustyn Kordecki, Jerzy Sebastian Lubomirski, Jan Sobiepan Zamoyski, Andrzej Grudziński, Krzysztof Opaliński, Hieronim Radziejowski, Arvid Wittenberg, Weyhard Wrzeszczowicz, Stefan Czarniecki, gen. Burchard Miller, szlachta z okolic Upity na Żmudzi: Butrymi, Gościewicze, Domaszewicze.

„Potop” Streszczenie lektury w pigułce

Powieść Sienkiewicza to 3 tomy, z których każdy zamyka pewną część historii. W tomie pierwszym poznajemy najważniejszych bohaterów oraz ich zależności między sobą.

Najważniejsza jest historia Kmicica i Oleńki (poznanie się młodych, słynna scena kuligu), początek ich miłości, a także straszne wydarzenia, jak: strzelanina w gospodzie, grabieże i niecne zachowania kompanów Kmicica, zabicie towarzyszy Kmicica i jego zemsta na mieszkańcach wsi (spalenie wsi Wołmontowicze).

Kmicic wyznaje swojej ukochanej skruchę w liście, ta wyznaje, że przebaczy mu tylko, jeśli przebaczą mu i wstawią się za nim sami poszkodowani. W tej części dochodzi też do pojedynku Kmicica z Wołodyjowskim, odrzuconych oświadczynach Małego Rycerza przez Oleńkę, a także porwania ukochanej przez Kmicica.

Tom pierwszy odkrywa też najważniejsze wątki dotyczące najazdu Szwedów na Polskę oraz rzekomej zdrady Kmicica. Ten, aby się zrehabilitować w oczach ukochanej, musi udowodnić swoją odpowiedzialność i miłość do ojczyzny.

W drugim tomie Andrzej Kmicic pod przybranym nazwiskiem Babinicz ukrywa się, walczy z oddziałami szwedzkimi, w tym heroicznie broni Jasnej Góry m.in. rozbraja groźny ładunek, obsługuje samodzielnie jedno z dział, siejąc spustoszenie w oddziałach wroga.

Po kolejnych wydarzeniach rannego Kmicica odwiedza sam król, któremu Andrzej opowiada swoją przeszłość i prosi o przebaczenie.

Tom trzeci obfituje najbardziej w wydarzenia wojenne (np. oblężenie twierdzy Zamość, uwiezienie wojsk szwedzkich w widłach Wisły i Sanu), ale także w decyzję Oleńki o pójściu do klasztoru. Obserwujemy narodzenie się przyjaźni między Oleńką a Anusią (Anną Borzobohatą-Krasieńską), a także postanowienie panien o ucieczce z Taurogów.

Ostatecznie król Jan Kazimierz zmywa wszelkie winy z Andrzeja Kmicica, zyskuje on chwałę i uznanie, również Oleńki. Młodzi pobierają się, po czym Kmicic wyrusza na kolejną wojnę. Po powrocie zostaje starostą upickim.

Andrzej Kmicic jako zdrajca

Bohater został zmanipulowany i oszukany przez Janusza Radziwiłła. Myśląc, że ród Radziwiłłów będzie walczył za Polskę, Kmicic obiecał im służyć. Jednak podczas uczty u Radziwiłła, kiedy gospodarz wznosi toast za króla szwedzkiego Karola Gustawa, Kmicic orientuje się, że został oszukany. Pisze list, w którym wymawia służbę i porywa Bogusława Radziwiłła.

W oczach bohaterów pozytywnych „Potopu”, czyli tych, którzy są po stronie Polski i nie chcą układów ze Szwedami, Andrzej Kmicic jest w tej sytuacji zdrajcą i przez prawie całą powieść musi się ukrywać pod nowym nazwiskiem. Chcąc odkupić swoje winy wobec ojczyzny, a także zmyć z siebie piętno zdrajcy przyjmuje nazwisko Babinicz i walczy przeciwko Szwedom.

Swoją odwagą i walecznością dowodzi lojalności, broni honoru Polski, a także króla Jana Kazimierza i swojego. Ostatecznie przez samego króla zostaje oczyszczony z zarzutu.

Przemiana wewnętrzna Andrzeja Kmicica

Andrzej Kmicic zmienia się w trakcie trwania powieści. Jest bohaterem dynamicznym. Poznajemy go jako lekkoducha, pewnego siebie, sprawnego w walce, ale też porywczego, lubiącego zabawę, kochliwego i skorego do załatwiania spraw szablą.

Dopuszcza się nieodpowiedzialnych czynów, takich jak pijaństwo i bójki. Jedna z takich zakończyła się przelaniem krwi kompanów Kmicica (po strzelaniu przez nich do portretów przodków Billewiczów). Potem w zemście za zabicie towarzyszy Kmicic podpalił wieś Wołmontowicze. Kolejnym przykładem jego porywczości jest porwanie Oleńki, w której zakochał się od pierwszego wejrzenia.

Oleńka nie akceptowała jego hulaczej postawy, na szczęście miłość Kmicica do panny Aleksandry motywowała go do zmiany.

Wmanipulowany w układ z Januszem Radziwiłłem ostatecznie wypowiada mu służbę i rozpoczyna drogę do oczyszczenia swojego imienia. Heroicznie walczy w obronie Jasnej Góry i we wszystkich najbardziej niebezpiecznych bitwach. Wielokrotnie udowadnia swoją waleczność, ale też oddanie ojczyźnie.

Andrzej Kmicic zaczyna też głęboko i szczerze wierzyć w Boga. Religia staje się dla niego większą niż wcześniej wartością. Modli się, prosząc o wsparcie, ale też tłumacząc swoje przewinienia: „Ślubuję Ci Chryste Panie tych zdrajców gnębić, zajeżdżać! (…) tak mi królu Nazareński, dopomóż! Amen!”.

Motywy w „Potopie” Henryka Sienkiewicza

Lektura obfituje w wiele szczegółów i wątków pobocznych, scen symbolicznych i metaforycznych, opisów pojedynków, widoków i emocji. Powieść ma ponad tysiąc stron, w związku z tym nie brakuje w niej rozmaitych motywów. Potop jest lekturą, w której znajdziemy takie motywy, jak:

  • wojna
  • zdrada
  • miłość
  • przyjaźń
  • pojedynek
  • wiara
  • patriotyzm
  • przemiana bohatera
  • podróż
  • ucieczka
  • honor
  • historia

Wybrane cytaty z lektury

  • Kończ... waść!... wstydu... oszczędź!...

Miłość, jako nasionko leśne z wiatrem szybko leci, ale gdy drzewem w sercu wyrośnie, to chyba razem z sercem wyrwać ją można.
Aż mu jakiś głos wewnętrzny rzekł w tej chwili:
– Ojczyźnie służ, zemsta na potem!...
Oczy pana Andrzeja płonęły gorączką, wargi miał spiekłe i drżał cały jak we febrze; rękoma wymachiwał i gadając ze sobą głośno, chodził, a raczej biegał po izbie, potrącał nogami tapczany, aż wreszcie rzucił się jeszcze raz na kolana.
– Natchnijże mnie, Chryste, co mam czynić, abym zaś nie oszalał!

  • Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna, za które ciągną Szwedzi, Chmielnicki, Hiperborejczykowie, Tatarzy, elektor i kto żyw naokoło. A my z księciem wojewodą powiedzieliśmy sobie, że z tego sukna musi się i nam tyle zostać w ręku, aby na płaszcz wystarczyło; dlatego nie tylko nie przeszkadzamy ciągnąć, ale i sami ciągniemy.

Miłość tę przywaliła góra goryczy, rozczarowania i boleści, ale miłość żyła, gotowa zawsze wierzyć i przebaczać bez końca.
Bezczynność ze wszystkiego najgorsza, bo zmartwienie człowieka trawi jako choroba.

  • Audaces fortuna iuvat – (łac.) Odważnym los sprzyja.

Gołąbku najmilszy, możeś tam już o mnie zapomniał, a jeżeli wspomnisz, to jeno niechęć ci serce zaleje, ja zaś, daleki czy bliski, w nocy i we dnie, w pracy dla ojczyzny i trudzie, o tobie ciągle myślę i dusza leci ku tobie przez bory i wody, jak zmęczony ptak, aby zaś u nóg twoich się położyć. Rzeczypospolitej i tobie jednej oddałbym wszystką krew moją.

  • W sercu czystym, właśnie dlatego, że jeszcze miłości nie zaznało, nosiła wielką gotowość do kochania. Iskry tylko trzeba było, żeby na tym ognisku rozpalił się płomień spokojny, ale jasny, równy, silny i jak znicz litewski nie gasnący.

Czasem więcej słowem można wskórać niźli orężem.

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera
Wideo

Materiał oryginalny: „Potop” Henryka Sienkiewicza. Opracowanie lektury i najważniejsze informacje o utworze. Powtórz przed maturą - Strefa Edukacji

Wróć na starogardgdanski.naszemiasto.pl Nasze Miasto