Kościół św. Mateusza w Starogardzie Gdańskim - historia najstarszego obiektu w mieście

Historia kościoła wpisuje się w w burzliwe dzieje miasta. Początki starogardzkiej fary sięgają XIV wieku. Według starych przekazów, kościół powstał na miejscu pogańskiej świątyni Swaroga. Legenda głosi, że stojącą w południowej kruchcie kamienną kropielnicę wykuto z ogromnego posągu Swaroga.

Pierwotnie fara miała kształt odpowiadający obecnemu prezbiterium. Jest ono oddzielone od nawy głównej łukiem tęczowym. Krzyżacy rozbudowali kościół o trzy nawy, rozmieszczone symetrycznie na osi wschód-zachód i rozdzielone filarami. W nawach zachowało się gotyckie sklepienie gwiaździste. Starogardzka fara, jako jedna z nielicznych świątyń na Pomorzu, otrzymała układ bazylikowy.

Warunki terenowe nie pozwoliły na wzniesienie typowej dla kościołów gotyckich wierzy, toteż przez wszystkie wieki dzwony kościelne umieszczono w stojących osobno przy kościele dzwonnicach. Obecną zbudowaną w 1996 roku, przenosząc na jej szczyty zabytkowy wiatrowskaz w roku 1645. Na przestrzeni dziejów kościół nękały pożary, od których największe szkody poniósł w 1461, 1484 i 1655 roku, najprawdopodobniej wtedy tracąc bezpowrotnie ceglane sklepienie prezbiterium i nawy głównej.

Kościół pierwotnie nosił wezwanie Najświętszej Maryi Panny, jednak w okresie reformacji zagarnęli go protestanci, trzymając do 1599 roku, kiedy to bp Hieronim Rozrażewski odzyskał świątynię dla katolików. Już wtedy nosiła ona wezwanie św. Mateusza.

W historii kościoła św. Mateusza najdramatyczniejszy okres wiąże się z potopem szwedzkim, kiedy to w 1655 roku ucierpiał on od najeźdźców, a w samym mieście całkowitemu zniszczeniu uległy pozostałe kościoły i kaplice. Szczególnie wzniosłe chwile przeżyła podczas obrad w Starogardzie konfederatów pomorskich, którzy w świątyni zaprzysięgli akt konfederacji 27 sierpnia 1769 roku. Nieomal cudem kościół ocalał podczas wielkiego pożaru miasta 22 sierpnia 1792 roku.

Bardzo dramatyczny okres rozpoczął się wraz z wkroczeniem do miasta hitlerowskich okupantów. Na ich żądanie jeszcze we wrześniu 1939 roku zmuszony został do opuszczenia swej parafii ks. prałat Antoni Henrych Szuman, zamordowany 2 października 1939 roku w Fordonie. Jego następca, administrator ks. Bolesław Dąbrowski, został rozstrzelany wraz z innymi kapłanami 16 października 1939 roku w Lesie Szpęgawskim. Znacznemu ograniczeniu uległo życie religijne, a wskutek eksterminacyjnej polityki władz hitlerowskich ucierpiało duchowieństwo, jak też członkowie bractw i stowarzyszeń kościelnych.

Po zakończeniu działań kościelnych w 1945 roku ks. Paweł Wiecki rozpoczął systematyczne prace przy odbudowie zniszczeń kościoła, jakie powstały w lutym i marcu tr. Podczas nalotów bombowych i ostrzału artyleryjskiego w czasie walk frontowych.

Świątynia zachowała wprawdzie swój gotycki kształt architektoniczny, ale na jej zachowane wyposażenie złożyły się dzieła pochodzące z różnych epok.

Najstarszą część kościoła stanowi prezbiterium oddzielone od nawy głównej łukiem tęczowym. Ozdabia go wielki fresk (42 m2) przedstawiający scenę Sadu Ostatecznego (XV w.) Pośrodku na tęczowym tronie zasiada Chrystus, mając u stóp archanioła Michała, zaś po prawicy Maryję wraz z św. Barbarą i św. Katarzyną z lewej zaś św. Jana Chrzciciela oraz św. św. Piotra i Pawła. W dolnej strefie malowidła ukazano powstających na sąd z grobów, zbawionych wkraczających w bramy raju oraz potępionych, na których oczekuje władca piekła.

Zasadniczo obecne wyposażenie kościoła pochodzi głównie z późniejszego okresu i reprezentuje sztukę baroku i rokoka. Jednakże zachowały się nieliczne dzieła snycerki gotyckiej: drewniana figura św. Jakuba Ap. (ok. 1480-1490) w ołtarzu bocznym, dwie późnośredniowieczne ( pocz. XVI w.) drewniane figury biskupów w nawie północnej, przedstawiające prawdopodobnie św. Wojciecha i św. Wolfganga, także przykłady rzeźby kamiennej, jak chociażby płyta nagrobna Fabiana Legendorfa (+1483) i nagrobek Jerzego Niemojewskiego z Lubieńca (+1615), starosty starogardzkiego – z leżącą postacią zmarłego i łacińskim epitafium sławiącym jego zasługi – nie licząc dwóch granitowych kropielnic (XV/XVI w.) oraz kilku piaskowcowych płyt nagrobnych (XV-XVIII), niegdyś przykrywających krypty grobowe pod posadzką kościoła (dwie z nich obecnie w domu przedpogrzebowym).

Ozdobą ceglanej budowli są okazałe szczyty zdobione ażurowymi prześwitami, sterczynami i maswerkami. Zwartą bryłę kościoła urozmaicają dwie boczne kaplice wzniesione w XVII wieku: południowa z 1650 roku ku czci Przemienienia Pańskiego i północna z 1658 roku pw. św. Barbary.

Do XVIII wieku kościół był otoczony cmentarzem. W cegłach zewnętrznego muru zachowały się charakterystyczne okrągłe wgłębienia, pochodzące z czasów krzesania ognia na potrzeby kultowe. Po południowej stronie znajduje się XIX-wieczne kamienne epitafium Fabiana Legendorfa-Mgowskiego, zmarłego w 1483 starosty starogardzkiego i wojewody pomorskiego.

Po regotyzacji świątyni na przełomie XIX i XX wieku i dobudowaniu neogotyckiej kruchty zachodniej, jej kształt zachował się bez zmian do chwili obecnej.